De kathedraal van Antwerpen staat bekend om haar barokke kunstwerken, maar wist je dat één van de oudste schilderijen dateert van de vijftiende eeuw en (voorlopig) verscholen zit in het depot?

Het gaat om het werk van een Brusselse schilder die niet met naam is gekend (afb. 1). Hij moet in de omgeving van de befaamde Vlaamse Primitief Rogier van der Weyden(1400-1464) aan het werk geweest zijn. Meermaals hebben kunsthistorici het schilderijstilistisch met andere kunstwerken in verband willen brengen en er werd even aangenomen dat het van de hand van Rogiers zoon, Pieter van der Weyden, moest zijn. Aangezien hiergeen zekerheid over bestaat, kreeg de schilder meermaals als alternatief een noodnaam toegewezen, zoals “Meester van het huwelijk van Maria” of “Meester van de geschiedenis van Sint-Jozef”.

De beide zijden van het paneel zijn beschilderd. De voorzijde geeft belangrijke scènes weer uit het leven van de heilige Jozef. Zo wordt de uitverkiezing als ware echtgenoot van Maria links in de kerk afgebeeld. Net daarbuiten vindt zijn huwelijk met Maria plaats.
De keerzijde is er wat minder goed aan toe en het geeft een landschap weer met centraal de knielende keizer Augustus (afb. 2). Hij wordt omgeven door de Tiburtijnse sibille en enkele mannen en vrouwen. Het thema is een populaire voorstelling in de beeldende kunst van de vijftiende en zestiende eeuw in de Zuidelijke Nederlanden, ruwweg het huidige België.

Gemaakt voor de kathedraal van Antwerpen?

Voor wie, welke instelling of wanneer het paneel precies is besteld, weten we niet, maar stilistisch bekeken staat al vast dat het ergens tussen 1450 en 1475 tot stand is gekomen. De opdrachtgevers zijn niet gekend, maar waarschijnlijk zijn ze wel op het paneel afgebeeld, aangezien de gezichten van vele personen zeer verfijnd, verschillend en levensecht zijn geschilderd. Eén persoon centraal op het schilderij valt op (afb. 3). Een man op leeftijd is rijkelijk uitgedost en draagt een gilde- of ordeteken om zijn hals. Zou hij een Antwerpse gilde vertegenwoordigen? Meer detectivewerk is aan de gang om deze bijzondere man te kunnen identificeren.

In 1728 hing het schilderij in de kerkmeesterskamer, de vergaderzaal van de kerkfabriek. Daar was het slechts voor een geringe groep van gegadigden zichtbaar. Aan het einde van de achttiende eeuw brak de Franse Revolutie uit. Het bracht met zich mee dat alle kloosters moesten sluiten en dat de kunstwerken van de kathedraal geïnventariseerd en verwijderd of verkocht werden. Een aantal schilderijen, waaronder de Kruisafneming van Rubens, werden naar Parijs overgebracht. De kunstwerken in de kerkmeesterskamer bleven tussen 1794 en 1815 uit de handen van de Franse troepen gespaard.

Afkomstig van een veelluik of retabelstuk?

Het is pas in 1856 dat het schilderij naar de kooromgang van de kathedraal verhuisde en ter hoogte van de Sint-Jozefskapel werd opgehangen. Daar kregen gelovigen en bezoekers de kans om het kunstwerk te bekijken. Zo’n tiental jaren terug was het paneel nog in de kathedraal te bezichtigen, tegenover de venerabelkapel, maar omwille van (restauratie)werken in het zuidelijk deel van de kooromgang, werd het paneel noodgedwongen naar het depot verhuisd. 

De beide zijden van het paneel zijn beschilderd. Dat geeft aan dat het schilderij ooit een zijpaneel vormde van een groter geheel. De zijde over Sint-Jozef is zeer verfijnd uitgewerkt, de andere kant is dan weer wat eenvoudiger en vluchtiger gerealiseerd. Dat doet vermoeden dat de afbeelding van Keizer Augustus met de Tiburtijnse sibille de buitenzijde van een altaarvormde en dat slechts uitzonderijk, bij bepaalde liturgische momenten, het altaarstuk werd geopend. De iconografie van de keizer en de sibille werd in de schilderkunst toegepast om de komst van Jezus Christus aan te kondigen. Het is zeer aannemelijk dat het paneel ooit deel uitmaakte van een altaarstuk dat de geboorte van Christus uitbeeldde.

Er doet zich één probleem voor bij de voorstelling van het buitenluik: de keizer en de sibille zijn afgebeeld, maar de typische voorstelling van Maria en het Jezuskind in de lucht ontbreekt. Met behulp van de infraroodreflectografie, uitgevoerd door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), wordt duidelijk dat de kunstenaar ze in de ontwerpfase had uitgewerkt, maar ze bij het schilderen heeft weggelaten (afb. 4). De positie van de handen en gezichten van de keizer, de sibille en de andere figuren op het paneel doen vermoeden dat Maria en Kind hogerop, op een ander paneel waren toegevoegd. Dat maakt dat het gehele altaarstuk een omgekeerde T-vorm vormde. Het is dan nog de vraag of het centrale gedeelte bij het openen van het altaarstuk een geschilderd paneel was, of bestond uit verschillende gebeeldhouwde figuurtjes, wat maakt dat het een retabel geweest zou zijn.

De kathedraal van Brussel als inspiratie

Zo’n veertig jaar geleden was de Brusselse Sint-Michiels en Sint-Goedelekathedraal erg bouwvallig. Een grote restauratiecampagne was noodzakelijk om het gebouw overeind te kunnen houden. Tijdens het vooronderzoek in het schip van de kathedraal werden onder de grote ramen sporen van een triforium opgemerkt (afb. 5). Dit is een gaanderij met arcaden die vaak in het schip van gotische kathedralen werd voorzien. Er ontstond het idee om het triforium te reconstrueren naar haar oorspronkelijke, middeleeuwse toestand, maar hoe zag die er dan precies uit? Bouwhistorisch onderzoek werd uitgevoerd en het schilderij in de Antwerpse kathedraal leek een goed en bovendien zeer gedetailleerd voorbeeld te zijn. Bijkomende studies werden uitgevoerd en uiteindelijk werd beslist dat het vijftiende-eeuwse schilderij als voorbeeld kon gebruikt worden om de reconstructie aan te vatten (afb. 6 en 7). 

• 

• 

• 

Meer weten?

Een uitgebreide studie, zowel over de herkomst van het paneel, de iconografie van beide zijden, de stilistische analyse, het gepuzzel van de oorspronkelijk opstelling van het altaarstuk en het materiaal-technisch onderzoek is gepubliceerd in het Belgisch Tijdschrift voor Oudheidkunde en Kunstgeschiedenis:

Jeroen Reyniers, ‘Onbekend maakt onbemind. Een vijftiende-eeuws schilderij in de stijl van Rogier van der Weyden in de Antwerpse kathedraal’, in: Belgisch Tijdschrift voor Oudheidkunde en Kunstgeschiedenis, 84 (2015), p. 57-123.

In M&L-Tijdschrift voor Monumenten, Landschappen en Archeologie lees je alvast meer over de geschilderde architectuurelementen op het schilderij en het debat over de restauratie van het triforium in de Brusselse kathedraal.

Jeroen Reyniers, ‘Onroerend erfgoed op paneel. Een 15de-eeuwse voorstelling van een gotische kerk’, M&L. Tijdschrift voor Monumenten, Landschappen en Archeologie, 33, 1 (januari-februari 2014), p. 42-61.

Fotoverantwoording
Het beeldmateriaal werd door het KIK en Bruno Vandermeulen aan de KU Leuven aangeleverd. Met een bijzondere dank aan prof. Jan Van der Stock (Illuminare-Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst-KU Leuven) die de uitvoerige fotografie van het schilderij in 2009 waarmaakte.